พระยอดธง หรือ พระนางพญาแขนอ่อน กรุวัดพญาดำ สุโขทัย

พระยอดธง หรือ พระนางพญาแขนอ่อน
กรุวัดพญาดำ สุโขทัย

ปกติพระพิมพ์นี้ เนื้อชินเงิน สภาพผิวยังมีปรอทขาว แห้งซีดตามอายุ มีคราบดินกรุติดตามผิวบางส่วน พระพิมพ์นี้มีทั้ง เนื้อดิน และเนื้อชินเงินผิวปรอท

พุทธลักษณะเป็นปางประทับนั่งมารวิชัย ใต้ฐานมีเส้นขีดแแนวตั้งลักษณะคล้ายเดือยซึ่งเป็นช่องทางที่ใช้เทเนือโลหะที่หลอมเหลวเข้าพิมพ์พระในการหล่อพระยอดธง อันเป็นที่มาของการเรียกขานชื่อพระพิมพ์นี้ พระพิมพ์นี้เนื้อดินนอกจากมีขึ้นจากกรุวัดพญาดำแล้ว ยังมีพบในบริเวณเตาเผาโบราณ ที่เรียกกันว่า 'เตาทุเรียง' ทั้งภายในเขตกำแพงเมืองเก่า และภายนอกกำแพงเมืองศรีสัชนาลัย ส่วนพระเนื้อชินมีทั้งพบภายในกรุวัดพญาดำ และที่กรุเขาพนมเพลิง แต่หากเป็นพิมพ์เดียวกันแต่ประทับนั่งกลับด้านกัน จะเรียกเป็นพิมพ์' นางสะดุ้งกลับ' ด้านหลังมีทั้งแบบหลังมีรอยเสี้ยนไม้ ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นแนวขวางองค์พระหรือแนวตั้ง หลังแบบลายผ้า ค่อนข้างหยาบ หลังเรียบ หรือหลังเป็นคลื่น

ขนาดขององค์พระกำลังน่ารัก ตัดชิดองค์ วัดพญาดำ ตั้งอยู่นอกกำแพงเมือง เดิมไม่ใช่ชื่อวัดพญาดำ สาเหตุที่เรียกวัดพญาดำเนื่องจากมีคนร้ายลักลอบขุดหาพระพิมพ์ และพบพระพิมพ์นางพญาเนื้อสีดำที่เรียกกันต่อมาว่า 'พระยอดธง กรุวัดพญาดำ' เป็นจำนวนมาก จึงทำให้ชาวบ้านเรียกขานกันแต่นั้นมา เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จเมืองศรีสัชนาลัยในปี พ.ศ. 2450 พระองค์ได้พระราชนิพนธ์หนังสือ 'เที่ยวเมืองพระร่วง' มีตอนหนึ่งที่ทรงพระราชนิพนธ์ถึงวัดแห่งหนึ่งที่เสด็จประพาสว่า 'ที่นีมีวิหารรูปร่างคล้ายวัดศรีชุมเมืองสุโขทัยเป็นรูปสี่เหลี่ยมกว้าง 5 วา 3 ศอก ยาว 6 วา 3 ศอกคืบ และผิดกับวัดศรีชุมที่แบ่งออกเป็น 2 ห้อง ด้านตะวันตก (คือ ด้านที่หันไปทางถนน) มีรูปพระยืน ด้านตะวันออกมีพระมารวิชัย ประตูยังมีซุ้มติดอยู่ มีใบระกาทางด้านตะวันออก และเจดีย์อีกหลายองค์ มีกำแพงล้อมรอบลานวัดนี้ถึงเป็นวัดเล็กก็จริง แต่ท่าทางจะเป็นวัดที่อยู่สบาย ส่วนใหญ่ก่อด้วยศิลาแลงมีอยู่ที่เชิงเขาใกล้วัดนี้ จึงเห็นว่าอย่างไรคงไม่กันดารน้ำ บางที่จะเป็นวัดนี้ที่ในพงศาวดาร กรุงเก่าเรียกว่า 'วัดไม้งาม' เป็นที่ตั้งทัพหลวงของสมเด็จพระนเรศวร เมื่อเสด็จขึ้นมาปราบขบถพระยาพิชัย พระยาสวรรคโลกที่ข้าพเจ้านึกเช่นนี้เพราะเห็นว่า เป็นวัดที่อยู่ริมถนนพระร่วงทางมาจากสุโขทัย และดูอยู่ในภูมิที่เหมาะ …..

นอกจากนี้ยังพบพระรัตนตรัยมหายานด้วยคือมีพระพุทธรูปนาคปรกอยู่ตรงกลางพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรอยู่เบื้องขวานางปัญญาบารมีอยู่เบื้องซ้าย' จากการสำรวจโดยเจ้าหน้าที่อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัย ตามลักษณะสภาพโบราณที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพรรณนาไว้นั้นตรงกับโบราณสถานที่เรียกกันในปัจจุบันว่า 'วัดพญาดำ ' นั่นเอง